Гутарка з Віржыніяй Шыманец, сузаснавальніцай асацыяцыі «Perspectives Biélorussiennes», доктаркай універсітэту Парыж ІІІ, аўтаркай дысертацыі, прысвечанай беларускаму тэатру першых дзесяцігоддзяў XX стагоддзя. Разам з Ларысай Гіймэ яна зрабіла пераклад выбраных раздзелаў раману Артура Клінава «Горад СОНца» на французскую мову.
А.К.: Якія ў вас уражанні ад чытанняў Артура Клінава ў Парыжы?
Віржынія Шыманец: Для нас гэта вельмі важна, таму што вельмі рэдка ёсць магчымасць паслухаць беларускую мову ў Парыжы. Цудоўна, што цяпер ёсць такое месца, як «Дом Еўропы і Усходу”, якое можа гуртаваць у супольных праектах усе арганізацыі, што цяпер працуюць у Парыжы для Беларусі. Гэта самае галоўнае. Я пачала займацца беларускімі справамі ўжо больш за дзесяць год таму, і ўпершыню адчуваю, што ёсць арганізацыі, асацыяцыі, якія жадаюць не быць канкурэнтамі, а сапраўды нешта ўяўляць разам.
А.К.: У чым прычына такіх зменаў?
В.Ш.: Я думаю, быў вельмі важны момант у самім часе і пасля прэзідэнцкіх выбараў. Нашыя людзі пабачылі на тэлеэкранах, які гвалт здзяйсняўся ў Беларусі. Яны пабачылі людзей, якія змагаліся кветкамі, а не зброяй супраць цэлай сістэмы. Многія нашыя сябры былі арыштаваныя. Мы былі ў шоку. І тады нешта здарылася. Мы ўпершыню пачалі размаўляць, раіцца пра тое, што мы можам рабіць разам.
А.К.: То бок, сакавіцкія падзеі 2006 г. значна паўплывалі на ўспрыманне Беларусі ў Францыі?
В.Ш.: Не толькі ў Францыі, але паўсюль у Еўропе. Два дні таму нейкі чалавек, які жыве ў Швейцарыі, хацеў увайсці ў кантакт з намі. Людзі з Нямеччыны, з Бельгіі шукаюць кантакту. Паглядзім, які плён гэта дасць у будучыні. У 1996 г., калі мы пачыналі займацца беларускімі справамі ў Парыжы, нас было толькі тры чалавекі. Мы паглядзелі адзін аднаму ў вочы і зразумелі: нам гэта цікава. Пачынаем! А цяпер ёсць іншыя асацыяцыі, якія нарадзіліся, напрыклад – «Belprojet», ёсць нават памяшканне – «Дом Еўропы і Усходу» ў Парыжы, дзе мы можам ладзіць супольныя імпрэзы. Нашыя арганізацыі спрабуюць стаць узаемадапаўняльнымі. Канкурэнцыя – гэта не тое, чаго мы жадаем. Трэба працаваць разам, каб кожны мог развівацца. Але, разам з тым, мы не будзем ствараць нейкую федэрацыю з адным кіраўніком.
А.К.: Як узнікла вашая асацыяцыя «Perspectives Biélorussiennes»?
В.Ш.: Нашая асацыяцыя была створана больш чым дзесяць год таму. Нас было тры чалавекі, якія жадалі напісаць доктарскія дысертацыі пра Беларусь. Мы былі ў дзіўнай сітуацыі. Калі мы шукалі інфармацыю, сустракаліся з польскімі людзьмі, яны нам казалі: «Беларусь не існуе». Калі мы хацелі шукаць інфармацыю у рускіх людзей, яны нам казалі: «Беларусь не існуе.». Мы былі ў вакууме, пакуль не з’ездзілі ў Беларусь.
Беларускія асацыяцыі былі ў Францыі і раней. Але гэтыя людзі размаўлялі па-беларуску, пісалі па-беларуску, адрасуючы сваю працу толькі беларускамоўным людзям. Гэта было як маленькае гета. Яны казалі: шкада, што нас не разумеюць. Але ніякі француз не ўмее размаўляць ці чытаць па-беларуску. Для таго, каб змяніць погляды французаў на Беларусь, трэба таксама пісаць і па-французску. А стэрэатыпы ў Францыі былі такія, што вы проста сабе не ўяўляеце. Тое, што Беларусь лічылі часткай Расеі, гэта яшчэ, так бы мовіць, не самае страшнае. Заўсёды існавала ідэя, што гэтая краіна ўвогуле не існуе. Ёсць Польшча, Расея, а тут – невядома што. Мы чыталі артыкулы, чые аўтары з пафасам сцвярджалі, што на гэтай тэрыторыі заўсёды ідзе дождж, што гэта краіна, дзе няма сонца, дзе людзі сумныя, дзе няма нічога вартага ды цікавага. Але мы адчувалі, што гэта няпраўда.
А.К.: Чым зараз займаецца «Perspectives Biélorussiennes»?
В.Ш.: Раз на тры месяцы выдаем бюлетэнь па-французску. Спрабуем адаптавацца да новай сітуацыі. Нараджаюцца іншыя асацыяцыі, якія таксама займаюцца беларускімі справамі. Яны жадаюць працаваць па-сучаснаму, з інтэрнэтам, напрыклад, змяшчаць вельмі кароткія навіны. Мы не будзем працаваць так. У нашай асацыяцыі ёсць спецыялісты, якія даследуюць палітыку ці мастацтва. Мы таксама пашыраем дзейнасць у інтэрнэце, але ўжо прыспеў час альбо стварыць рэальны часопіс, альбо даследчыя групы, якія змогуць праводзіць дэталёвы аналіз такіх з’яў, як, напрыклад, дзяржаўная ідэалогія, аўтарытарызм, аналізаваць культурныя фенамены і г.д. Таму мы шукаем магчымасці стварыць усё гэта. Надышоў момант, калі расчыняюцца новыя дзверы.
А.К.: Адкуль вы так добра ведаеце беларускую мову?
В.Ш.: Мае дзяды былі беларусамі. З Засулля, гэта маленькая вёска недалёка ад Менску. Мой бацька нарадзіўся ў Беларусі. Я заўсёды жыла з людзьмі, якія жыва цікавіліся, што адбываецца на радзіме. Мае дзяды размаўлялі па-беларуску, я слухала гэтую мову ўсё дзяцінства. Я не размаўляла з імі па-беларуску, і мне гэтага вельмі шкада, бо я шмат згубіла. Толькі тады, калі ўпала «жалезная заслона», я здолела прыехаць у Беларусь і спрабаваць вывучыць мову. Не магу сказаць, што я вельмі добра размаўляю. Толькі ў Беларусі, з людзьмі, якія размаўляюць па-беларуску, я магу практыкавацца, адчуваць, што я не думаю па-французску. Але ўвогуле я думаю па-французску, нават цяпер. Я яшчэ шукаю мой слоўнік, я яшчэ не адчуваю сябе вельмі свабоднай у беларускай мове.
А.К.: Ці складана гэта – размаўляць па-беларуску ў Беларусі?
В.Ш.: Калі ты працуеш у архіве, і запытваешся нешта па-беларуску, то чалавек табе кажа: «Хадзем пакурыць у прыбіральню». І толькі там ён пачынае казаць па-беларуску, толькі ў туалетах, у падвале, дзе ніхто не можа яго падслухаць, бо ён баіцца. Я не думала, што людзі могуць так баяцца. Але ёсць і іншы аспект: трэба шмат працаваць для таго, каб людзі ў Беларусі зрабіліся сапраўды талерантнымі. Калі я наведвала Беларусь, то перажыла абсурдныя сітуацыі, як, бадай, кожны, хто жадае вывучыць мову. Вы нічога не ведаеце, вы ніколі не размаўлялі па-беларуску, але вы спрабуеце. Вы думаеце: акей, сёння я нешта скажу па-беларуску. Вы выходзіце на вуліцу. Вы сустракаецеся з чалавекам. «Добры дзень!» – «Добры дзень». Вы ведаеце, што вы робіце памылкі, вы не пачуваецеся свабодна, але ўсё-такі вы спрабуеце. Суразмоўца таксама намагаецца вас зразумець. На развітанне вы кажаце: «да-пабачэння, сазвонімся». І тады ён падскоквае: «Не, «пазваніць» – гэта па-руску! Трэба казаць «патэлефанаваць». Другі чалавек, калі вы развітваецеся з ім словамі «стэлефануемся, крычыць, што «патэлефанаваць» – гэта польская мова, і трэба казаць «пазваніць»». Як вывучыць мову ў такой сітуацыі? Гэта антыпедагагічныя манеры. Таму няма нічога дзіўнага, што людзі так доўга не могуць навучыцца размаўляць па-беларуску. У Беларусі людзі не маюць права на памылку. А гэта самае галоўнае права чалавека – мець права змяніцца.
А.К.: Што вы думаеце наконт магчымага ўвядзення новага афіцыйнага правапісу ў Беларусі?
В.Ш.: Кожная ўлада жадае мець сваю беларускую мову, але вельмі важна разумець, як яна выкарыстоўвае рэформы. Ці людзі ў Беларусі, якія маюць уладу, выкарыстоўваюць мову дзеля таго, каб грамадзяне маглі нармальна, свабодна камунікаваць, альбо яны выкарыстоўваюць тэму мовы дзеля таго, каб ламаць камунікацыі паміж людзьмі, захоўваючы такім чынам той самы аўтарытарны рэжым. Рабіць рэформы – гэта знак улады. Але у выпадку з мовай вы чапаеце нешта вельмі інтымнае. Тым больш, што моўную рэформу немагчыма правесці адразу, гэта заўжды план на будучыню. За моўнымі рэформамі заўсёды хаваецца грамадскі праект . Праект Тарашкевіча – гэта адно, савецкая беларуская мова – гэта зусім іншая манера бачыць грамадства. Новая афіцыйная беларуская мова будзе таксама мець свой праект, і мне вельмі цікава пабачыць, які менавіта.
Часта моўныя пытанні выкарыстоўваюць для таго, каб маніпуляваць людзьмі. Цудоўны прыклад – рэферэндум 1995 г., калі паставілі пытанне мовы толькі для таго, каб адцягнуць увагу людзей ад пытання пра змены ў канстытуцыі. Вельмі цікава назіраць, як палітыкі выкарыстоўваюць моўнае пытанне. Мова – гэта важна, культура – таксама важна. Але немагчыма ўсе праблемы вырашыць праз гэта. Трэба таксама ясна і канкрэтна займацца і іншымі праблемамі. Здаецца, я не павінна так казаць, я павінна бараніць мой лагер – тэатральны, культурны. Але пакуль у Беларусі няма палітычных, эканамічных сродкаў, каб рабіць культуру. Якая культура можа быць у аўтарытарным рэжыме, якая мова? Я думаю, што нельга вырашаць праблему наадварот. Я яшчэ не маю ўсіх ключоў каб аналізаваць усё гэта, але я працую і спадзяюся, што адшукаю іх.
А.К.: Як даўно вы былі ў Беларусі апошні раз?
В.Ш.: Ажно тры гады таму. Я вельмі сумую па Беларусі. Цяпер я займаюся сваім маленькім сынам, ды і сродкі для падарожжа адшукаць даволі складана. Таму я спрабую рабіць карысныя рэчы тут, у Францыі, напрыклад, займаюся перакладамі. Мне здаецца, было вельмі важна перакласці «Тутэйшых» Янкі Купалы на французскую мову . Разам з Ларысай Гіймэ мы два гады працавалі над гэтым тэкстам.
А.К.: Ці складана было перакладаць «Тутэйшых»? Ці магчыма зрабіць гэты твор зразумелым для французаў?
В.Ш.: Я заўсёды была ўпэўнена, што мы можам знайсці шлях данесці «Тутэйшых» да французскага чытача. Аднак гэтая п’еса сапраўды вельмі складаная. Беларуская мова 20-х гадоў, царкоўнаславянская мова, нямецкая мова, ідыш, польская мова, трасянка... Людзі, якія перакладаюць гэтую п’есу, павінны імі валодаць. А мы маладыя, для нас беларускую мову 20-х гадоў вельмі цяжка зразумець. Мы ездзілі ў Беларусь, каб знайсці добрыя слоўнікі. Стварылася нефармальная каманда, якія дапамагала, напрыклад, разабрацца, што гэта значыць – «гэрцум-сролікі». Мы знайшлі чатыры спосабы перакласці гэтае слова, але не маглі выбраць слушны. Давялося нават праз інтэрнэт шукаць у Ізраілі даследчыкаў, якія яшчэ размаўляюць на ідзіш, і могуць супаставіць яго з нямецкай мовай. У Парыжы мы шукалі палякаў, якія тлумачылі нам польскія словы. Гэта была фантастычная праца. Я думаю, што пераклад дужа добры, мы ім вельмі задаволеныя. Першы раз людзі таксама гуртаваліся для таго, каб тэкст мог быць апублікаваны па-французску. Гэта шчасце!
А.К.: Але ж у вас атрымаўся ня проста пераклад, а яшчэ і своеасаблівы даведнік для чалавека, які мала знаёмы з часам, у які адбываецца дзеянне ў «Тутэйшых”...
В.Ш.: Так, мы зрабілі адмысловую табліцу, у якой тлумачыцца, як трэба правільна вымаўляць беларускія гукі. Інакш французы прачытаюць «Mensk» як «Мэнск». Таксама ў кніжцы пададзена гістарычная храналогія для таго, каб чытачы маглі ўяўляць, у якой сітуацыі адбываюцца дзеі п'есы. Ёсць там і раздзел пра тое, хто быў Купала, і дзе тлумачыцца, чаму мы палічылі важным перакласці гэты тэкст. Нават у рускамоўным асяроддзі Францыі былі вельмі ўдзячныя за гэтую кніжку. Людзі казалі: «Нарэшце!» Я спадзяюся, што будуць іншыя класічныя тэксты па-французску.
А.К.: Што ў вас у планах, задумах, марах?
В.Ш.: Я хачу скончыць маю кнігу пра мову. Гэта самае галоўнае для мяне. Гэта вельмі вялікі кавалак працы, бо я хачу разабрацца, як моўнае пытанне ўплывала і выкарыстоўвалася ў будаўніцтве ўсходнеславянскіх нацый. Трэба апрацаваць агромністы аб'ём дакументаў па-руску, па-беларуску, па-польску, па-французску, па-ангельску, па-ўкраінску. Я думаю, што я ніколі так не працавала, каб нешта зразумець. А потым, як дапішу, для мяне пачнецца новае жыццё… Буду рабіць нешта новае, болей спакойнае, болей лёгкае.
Гутарыў Алесь Кудрыцкі